Czy możliwa jest zamiana kary pozbawienia wolności na grzywnę lub prace społeczne?

Pozbawienie wolności jest najsurowszą z katalogu wszystkich kar przewidzianych w polskim kodeksie karnym. Zasądzający ją wyrok oznacza dla skazanego i jego rodziny bardzo ciężkie, nieodwracalne skutki. Nieraz spotykam się z pytaniem „W jaki sposób mogę uniknąć więzienia?”. W poniższym artykule postaram się wskazać jakie alternatywy przewidział ustawodawca i kiedy znajdą one zastosowanie.

Czytając dalej dowiesz się:

Kiedy dopuszczalna jest zamiana kary?

Zamiana kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania

Dozór elektroniczny jako alternatywa więzienia

Czy kary pozbawienia wolności można uniknąć?

Kiedy dopuszczalna jest zamiana kary?

Jak już wspominaliśmy na kanwie innego artykułu, o którym możesz przeczytać tutaj możliwa jest zamiana kary grzywny na prace społecznie użyteczne lub pozbawienie wolności. Jest to tzw. kara zastępcza, którą stosuje się, gdy skazany nie ma majątku wystarczającego na pokrycie zobowiązań.

Czy możliwa jest jednak sytuacja odwrotna? Czy karę pozbawienia wolności można zamienić na grzywnę lub prace społeczne?

Co do zasady na tak postawione pytanie trzeba odpowiedzieć przecząco. Pozbawienie wolności jako kara izolacyjna ma na celu resocjalizację skazanego i umożliwienie mu powrotu do społeczeństwa. Nie chodzi więc tak jak w przypadku grzywny o dolegliwość finansową. Pobyt w więzieniu ma nauczyć sprawcę w jaki sposób powinien postępować, aby nie naruszać w przyszłości obowiązujących norm. Pozbawienie wolności stosuje się wobec sprawców przestępstw „cięższego gatunku”. Chodzi o takie przypadki, gdzie samo nałożenie sankcji ekonomicznej nie byłoby wystarczające i adekwatne.

Wyjątkiem jest art. 75a kodeksu karnego, który dopuszcza zamianę w przypadku skazanego na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Jego istotę omówimy w dalszej części artykułu.

Na marginesie warto też wspomnieć, że ustawodawca wprowadził pewne instytucje, które mogą ułatwić skazanemu wykonywanie kary m.in.:

skrócić jej przebieg (warunkowe zwolnienie),
przesunąć w czasie (odroczenie wykonania kary),
umożliwić jej realizację w warunkach wolnościowych (dozór elektroniczny).

Zamiana kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania

Przepis art. 75a kodeksu karnego brzmi następująco:

Wobec skazanego na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, który w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełnił inne przestępstwo niż określone w art. 75 § 1, albo jeżeli uchyla się od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych, środków kompensacyjnych lub przepadku, sąd może, jeżeli cele kary zostaną w ten sposób spełnione, mając na względzie wagę i rodzaj czynu zabronionego przypisanego skazanemu, zamiast zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności zamienić ją na karę ograniczenia wolności w formie obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne, przyjmując, że jeden dzień kary pozbawienia wolności równa się dwóm dniom kary ograniczenia wolności, albo na grzywnę, przyjmując, że jeden dzień kary pozbawienia wolności równa się dwóm stawkom dziennym grzywny. Kara ograniczenia wolności nie może trwać dłużej niż 2 lata, a grzywna nie może przekroczyć 810 stawek dziennych.

Powyższa reguła dotyczy wyłącznie skazanych na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Dla przypomnienia - sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary, jeżeli zostaną spełnione łączne trzy przesłanki:

kara została orzeczona w wymiarze nieprzekraczającym roku,
sprawca w czasie popełnienia przestępstwa nie był skazany na karę pozbawienia wolności,
jest to wystarczające dla osiągnięcia celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa.

Przepis znajdzie zastosowanie, jeżeli sprawca niewłaściwie zachowuje się w okresie próby. Chodzi o przypadki, gdy rażąco narusza porządek prawny, w szczególności:

popełnia inne niż wskazane w art. 75 § 1 k.k. przestępstwo - tj. inne niż podobne przestępstwo umyślne,
uchyla się od uiszczenia grzywny, dozoru, wykonania obowiązków, orzeczonych środków karnych, środków kompensacyjnych lub przepadku.

Przepis pozostawia sądowi wolną rękę, dając możliwość zamiany kary, która jest w pełni fakultatywna. Jeżeli sąd stwierdzi, że w danym przypadku nie jest zasadne zastosowanie kary w warunkach wolnościowych, może zarządzić pozbawienie wolności. Powinien rozważyć przy tym społeczną szkodliwość czynu oraz rodzaj popełnionego przestępstwa. Dopiero analiza konkretnego przypadku pozwala stwierdzić, czy skazany zasługuje na dalsze korzystanie z udzielonej mu wolności.

Opisywana instytucja jest z wielu względów kontrowersyjna. W literaturze pojawiają się głosy, które krytykują jej dopuszczalność. Zamiana kary dotyczy przecież skazanego, który nie korzystał z dobrodziejstwa warunkowego zawieszenia w przewidziany prawem sposób. Wręcz przeciwnie – po raz kolejny naruszył obowiązujące normy albo zlekceważył nałożone obowiązki. Pomimo tego ustawodawca daje mu kolejne szanse, aby uniknął więzienia. W związku z tym krytycy uchwalonej przed laty zmiany często podkreślają, że tego typu rozwiązanie uniemożliwia osiągnięcie celów kary.

Kara nie może ulec zamianie w określonych przypadkach:

jeżeli skazany w okresie próby popełnił podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania,
jeżeli skazany za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkujących wspólnie ze sprawcą w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, ponownie używając przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej,
jeżeli skazany w okresie próby rażąco narusza porządek prawny w szczególności, gdy popełnił inne przestępstwo niż umyślne, jeżeli uchyla się od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych, środków kompensacyjnych lub przepadku - po udzieleniu skazanemu pisemnego upomnienia przez sądowego kuratora zawodowego,
wobec skazanego, który nie wykonał obowiązku opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, nie uiścił świadczenia pieniężnego lub nie naprawił szkody wyrządzonej przestępstwem.

Przed podjęciem decyzji sąd może wysłuchać skazanego. Zamiana nie zwalnia go od wykonania orzeczonych środków karnych, przepadku, środków kompensacyjnych lub środków zabezpieczających.

Jeżeli skazany uchyla się od wykonywania kary ograniczenia wolności, uiszczenia grzywny lub wykonania dalszych obowiązków, sąd uchyla zamianę i zarządza wykonanie kary pozbawienia wolności. W takim przypadku na jej poczet zalicza się dotychczas wykonaną karę grzywny albo ograniczenia wolności. Przyjmuje się, że jeden dzień kary pozbawienia wolności równa się dwóm stawkom dziennym grzywny albo dwóm dniom kary ograniczenia wolności.

Dozór elektroniczny jako alternatywa więzienia

Dozór elektroniczny nie stanowi co prawda zamiany kary pozbawienia wolności, ale umożliwia jej odbycie w warunkach dogodniejszych dla skazanego. Zamiast wizyty w zakładzie karnym, skazany przebywa w miejscu stałego pobytu i wyposażony zostaje w specjalny nadajnik. Dzięki temu w dalszym ciągu jest pod kontrolą sądu i w łatwy sposób można ustalić, gdzie w danej chwili się znajduje.

Sąd udziela skazanemu zgody, jeżeli zostaną spełnione następujące warunki:

wobec skazanego orzeczono karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą 1 roku i 6 miesięcy albo karę pozbawienia wolności w wymiarze niższym niż 3 lata i któremu do odbycia w zakładzie karnym pozostała część tej kary w wymiarze nie większym niż 6 miesięcy (przy założeniu, że nie zachodzi recydywa),
odbywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie stoją na przeszkodzie szczególne względy wskazujące, że w razie odbycia kary w tym systemie nie zostaną osiągnięte cele kary,
skazany posiada określone miejsce stałego pobytu,
osoby pełnoletnie zamieszkujące wspólnie ze skazanym wyraziły zgodę na dozór elektroniczny,
odbywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie stoją na przeszkodzie warunki techniczne.

Skazani chętnie składają wnioski o dozór, czemu nie można się dziwić. Jest to dla nich rozwiązanie niezwykle korzystne, pozwalające na dalsze pełnienie dotychczasowych ról w społeczeństwie. Skazani mogą utrzymywać bliskie kontakty z rodziną i przyjaciółmi, a także podejmować różnego rodzaju aktywności np. uprawiać sport. Stwarza to również możliwość podjęcia zatrudnienia albo nauki. Trzeba oczywiście pamiętać o istotnych ograniczeniach np. co do ustalonych przedziałów czasowych, w którym skazani mogą oddalić się z miejsca stałego pobytu.

Od stycznia 2023 r. zgodę na dozór elektroniczny może wydawać także komisja penitencjarna w zakładzie, w którym skazany się znajduje. Następuje to, gdy orzeczona kara nie przekracza 4 miesięcy, a skazany już rozpoczął jej wykonywanie i nie zachodzi przypadek recydywy. Więcej na temat dozoru elektronicznego pisaliśmy tutaj

Czy kary pozbawienia wolności można uniknąć?

Zgodnie z zasadami wyrażonymi w przepisach prawa kara powinna być nieuchronna i niezwłoczna. Stanowi ona przecież reakcję na przestępstwo, czyli zachowanie obiektywnie niewłaściwe, sprzeczne z obowiązującym porządkiem. Ustawodawca zdaje sobie jednak sprawę, że w życiu człowieka występują różne sytuacje losowe. Zdarzyć się może, że skazany, czy też bliska mu osoba poważnie zachorują i znajdą się w trudnej sytuacji życiowej. Ustawodawca jest świadomy ludzkich błędów i tego, że nie zawsze konieczne jest odbycie pełnej kary, aby spełniły się jej cele, a sprawca zrozumiał błędy w swoim postępowaniu.

Z tego względu wcielił w życie pewne instytucje, które znajdą zastosowanie przy spełnieniu określonych przesłanek.

Jedną z nich jest możliwość odroczenia wykonania kary. W pewnych przypadkach może się okazać obligatoryjna np. gdy skazany cierpi na chorobę psychiczną lub inną ciężką chorobę uniemożliwiającą mu pobyt w więzieniu. W takich sytuacjach egzekwowanie od skazanego niezwłocznego odbycia kary może okazać się dla jego zdrowia i życia niebezpieczne.

Do fakultatywnego odroczenia dochodzi natomiast, gdy:

natychmiastowe wykonanie kary pociągnęłoby dla skazanego i jego rodziny zbyt ciężkie skutki,
zakład karny, w którym skazany ma odbywać karę, jest nadmiernie przeludniony.

Mowa tutaj o różnych przypadkach np. konieczności odbycia operacji albo ukończenia szkoły. Skazany powinien zadbać o to, aby odpowiednio umotywować swój wniosek i przedłożyć do niego dowody. Odroczenie ma co do zasady szczególny charakter, więc wyłącznie wyjątkowe okoliczności mogą przesądzić o pozytywnej decyzji.

Jeżeli skazany odbywa już karę w zakładzie, to może wnioskować o udzielenie mu przerwy. Podobnie jak w przypadku odroczenia sąd czyni to obowiązkowo w przypadku choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby uniemożliwiającej wykonanie kary. Fakultatywnie – na wniosek skazanego, jeżeli przemawiają za tym ważne względy rodzinne lub osobiste.

Przerwa może zostać udzielona na okres do jednego roku. Nie musi natomiast biec nieprzerwanie, można podzielić ją na kilka okresów, które łącznie nie mogą przekroczyć wskazanego terminu. Co do zasady nie można udzielić kolejnej przerwy przed upływem roku od dnia ukończenia poprzedniej i powrotu po niej do zakładu karnego. Wyjątkiem jest jednak choroba psychiczna, inna ciężka choroba skazanego albo przypadek losowy.

Jeszcze inną instytucją jest warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbycia reszty kary. Znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy skazany ma już część kary za sobą:

połowę, jeśli odbywa ją po raz pierwszy,
dwie trzecie, jeśli odbywał już uprzednio karę pozbawienia wolności,
po 15 latach w przypadku skazanych na karę 25 lat pozbawienia wolności,
po 25 latach w przypadku skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności.

Zgodnie z art. 90 § 1 kodeksu karnego skazanego na karę pozbawienia wolności sąd może warunkowo zwolnić z odbycia reszty kary, jeżeli jego właściwości i warunki osobiste, sposób jego życia przed popełnieniem oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa, a zwłaszcza w czasie odbywania kary, uzasadniają przypuszczenie, iż sprawca po zwolnieniu będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa, i mimo niewykonania kary w całości jej cele zostały osiągnięte.

Pozytywne uwzględnienie wniosku może nastąpić dopiero, kiedy sąd nabierze przekonania co do właściwej postawy skazanego. Jedynie gwarancja, że po wyjściu z zakładu karnego skazany będzie przestrzegał porządku prawnego może umożliwić mu wcześniejsze zwolnienie. Sąd bierze pod uwagę, czy wobec skazanego stosowano kary dyscyplinarne lub nagrody. Zapoznaje się z opinią jednostki penitencjarnej, rozważa czy istnieje pozytywna prognoza kryminologiczna.

Przedterminowe zwolnienie wiąże się z okresem próby, który stanowi czas pozostały do odbycia kary. Nie może on być krótszy niż 2 lata i dłuższy niż 5 lat, przy czym w przypadku recydywy wynosi min. 3 lata, a kary 25 lat albo dożywotniego pozbawienia wolności - 10 lat.

Jeżeli w okresie próby i w ciągu 6 miesięcy od jej zakończenia nie odwołano warunkowego zwolnienia, karę uważa się za odbytą z chwilą warunkowego zwolnienia.

Zatem powinieneś zapamiętać że:

Co do zasady nie ma możliwości zamiany kary pozbawienia wolności na grzywnę lub prace społeczne. Wyjątek w tym zakresie stanowi instytucja opisana w art. 75a kodeksu karnego.
Zamiana kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonania znajduje zastosowanie do sprawców niewłaściwie korzystających z okresu próby. Dotyczy to przypadków popełnienia innego przestępstwa uchylania się od grzywny, dozoru, obowiązków środków karnych, kompensacyjnych lub przepadku.
Skazani, wobec których wydano niskie wyroki mogą skorzystać z dobrodziejstwa dozoru elektronicznego. Wykonują wówczas karę w miejscu stałego pobytu. Zobowiązani są do przestrzegania szeregu ograniczeń i podlegają kontroli za pośrednictwem specjalnej „bransolety”.
Kara pozbawienia wolności podlega wykonaniu niezwłocznie. Skazany może jednak ubiegać się o jej odroczenie z ważnych względów osobistych.
W przypadku osadzenia w zakładzie karnym skazany może wnioskować o udzielenie przerwy, która maksymalnie trwa do roku.
Skazany, który odbył część kary (zasadniczo połowę) może zostać zwolniony z zakładu karnego, jeżeli istnieje przypuszczenie, że po opuszczeniu zakładu karnego będzie stosował się do obowiązującego porządku prawnego.