Nieruchomości i sprawy majątkowe

Spadkodawca za życia wyzbywa się swojego majątku? Dokonuje darowizn, zawiera umowy o dożywocie lub umowę przekazania gospodarstwa rolnego w zamian za rentę? Obawiasz się, że w przyszłości pozostaniesz z pustymi rękami? Przeczytaj poniższy artykuł i dowiedz się w jaki sposób rozporządzenia dokonane przed śmiercią wpływają na spadek.

 

Spis treści:

Umowa darowizny a spadek

Umowa o dożywocie a spadek

Umowa przekazania gospodarstwa rolnego w zamian za emeryturę a spadek

 

Umowa darowizny a spadek

Słowem wstępu warto wyjaśnić czym właściwie jest darowizna. Jej istota polega na bezpłatnym przekazaniu określonego składnika majątku na rzecz innej osoby. Może to być zarówno przedmiot np. samochód albo mieszkanie, a także środki pieniężne.

 

Umowa darowizny najczęściej zawierana jest przed notariuszem. Forma aktu notarialnego przewidziana została przede wszystkim dla oświadczenia darczyńcy. Umowa zawarta bez wymaganej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione.

 

Wyjątek stanowi darowizna nieruchomości. W takich przypadkach obie strony muszą bezwzględnie zadbać o zachowanie formy notarialnej.

 

Zaliczenie darowizny na schedę spadkową

Jak zatem wpływa umowa darowizny na spadek? Scheda spadkowa to w skrócie majątek, który spadkobiercy otrzymują po zmarłym. Najczęściej wspomina się o niej w kontekście działu spadku pomiędzy zstępnymi lub zstępnymi a małżonkiem. Spadkobiercy są wówczas zobowiązani do uwzględnienia na poczet schedy spadkowej wartość darowizn otrzymanych od spadkodawcy za życia.

 

Skąd takie rozwiązanie? Ustawodawca dążył w ten sposób do zrównania korzyści, jakie najbliższa rodzina otrzymuje po zmarłym. W przeciwnym wypadku spadkodawca mógłby wyzbyć się całego swojego majątku poprzez darowizny dokonane za życia.

 

Przykład

Andrzej był bardzo dumny ze swojego syna Roberta. Robert przez całe życie dobrze się uczył i z sukcesem obronił pracę magisterską na studiach medycznych. Andrzej chciał nagrodzić syna i kupił mu mieszkanie w Krakowie. Niestety po kilku latach poważnie zachorował, a wkrótce potem zmarł. Oprócz Roberta, Andrzej miał jeszcze dwójkę dzieci: Agnieszkę oraz Pawła. Nie miał jednak żony, która zmarła wiele lat przed nim. Po Andrzeju przeprowadzone zostało postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku. W toku dziedziczenia ustawowego każde z jego dzieci otrzymało udział 1/3 w majątku. Agnieszka oraz Paweł bardzo martwili się, że skoro Robert otrzymał od ojca mieszkanie, to dla nich nic już nie pozostanie. Niepocieszeni tą wizją udali się do radcy prawnego po poradę. Dowiedzieli się, że skoro ojciec nie zwolnił Roberta z obowiązku zaliczenia darowizny na schedę spadkową, to należy ją uwzględnić przy dziale spadku.

 

Jeżeli wartość majątku pozostawionego przez Andrzeja wynosi 500.000 zł, a mieszkanie kosztowało 100.000 zł, to spadek składa się na łączną kwotę 600.000 zł. Mając na uwadze darowiznę na rzecz Roberta, wartość nierozdysponowanego majątku wygląda następująco:

Agnieszka – 200.000 zł

Paweł –200.000 zł

Robert – 100.000 zł

Udział spadkowy Roberta uległ odpowiedniemu zmniejszeniu o wartość darowizny otrzymanej od ojca za życia.

 

Spadkodawca może zastrzec w treści testamentu lub darowizny, że zwalnia spadkobiercę od obowiązku zaliczenia. Z drugiej strony może zobowiązać do tego spadkobiercę ustawowego spoza grona małżonka lub zstępnych.

 

Zaliczeniu na schedę spadkową nie podlegają darowizny drobne, zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach. Mowa tutaj o różnego rodzaju upominkach lub prezentach, które nie przedstawiają znacznej wartości.

 

Darowizna przewyższająca wartość schedy spadkowej

Na podstawie powyższego przykładu wyobraźmy sobie następującą sytuację. Majątek pozostawiony przez Andrzeja wynosi 100.000 zł, a mieszkanie było warte 200.000 zł. Wartość spadku wynosi łącznie 300.000 zł, z czego 2/3 to darowizna dokonana na rzecz Roberta. Jak wówczas rozliczyć udziały spadkobierców? Czy Robert będzie musiał „dopłacić” rodzeństwu?

 

Jeżeli wartość darowizny przewyższa wartość schedy spadkowej, to spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. Nie uwzględnia się go jednocześnie przy dziale spadku, tak samo jak dokonanej na jego rzecz darowizny.

 

Przyjmuje się, że dany spadkobierca został już zaspokojony z przedmiotu darowizny. Rozliczenie następuje pomiędzy pozostałymi uprawnionymi do spadku.

 

Darowizna na rzecz wstępnego

Dalszy zstępny spadkodawcy zobowiązany jest do zaliczenia na poczet schedy spadkowej darowizny dokonanej na rzecz swojego wstępnego.

 

Przykład

Kamil, będący spadkodawcą dokonał za życia darowizny na rzecz swojego syna Michała. Michał miał wiele problemów zdrowotnych i nie dożył otwarcia spadku po ojcu. Udział, który dziedziczyłby, przypadł jego synowi – Szymonowi. W takiej konfiguracji Szymon jest obciążony obowiązkiem zaliczenia darowizny, którą otrzymał jego ojciec na poczet schedy spadkowej.

 

Ponadto, gdyby Szymon otrzymał darowiznę bezpośrednio od dziadka, również musiałby uczynić zadość obowiązkowi jej zaliczenia.

 

Darowizna a zachowek

Dokonane przez spadkodawcę darowizny wpływają także na kwestię zachowku. Dotyczy to sytuacji, gdy uprawniony nie jest w stanie pozyskać żądanej sumy od jednego ze spadkobierców. W takich wypadkach może zwrócić się do obdarowanego z tytułu darowizny, która została doliczona do spadku. Obdarowany obowiązany jest do zapłaty wyłącznie w granicach wzbogacenia wywołanego darowizną.

 

Pamiętaj, że jest to rozwiązanie przewidziane dopiero w dalszej kolejności. Najpierw uprawniony do zachowku powinien domagać się jego realizacji od spadkobierców. Jeśli to nie jest możliwe – od zapisobierców windykacyjnych. Obdarowani z tytułu darowizny doliczonej do spadku pojawiają się dopiero po wykluczeniu dwóch poprzednich.

 

Ponadto na poczet należnego zachowku dolicza się darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego oraz jego wstępnego. Doliczeniu nie podlegają natomiast:

• darowizny drobne, zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach,
• dokonane przed więcej niż dziesięcioma laty, licząc wstecz od otwarcia spadku na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

 

Sytuacja przedstawia się zgoła inaczej, jeśli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku. Wówczas ponosi odpowiedzialność tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

 

Obdarowany może również zwolnić się od konieczności zapłaty poprzez wydanie przedmiotu darowizny.

 

Roszczenia z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.

 

Umowa o dożywocie a spadek

Przed przejściem do dalszych rozważań wyjaśnijmy sobie najpierw na czym polega. Właściciel nieruchomości przenosi jej własność na inną osobę pod pewnymi warunkami. Nabywca powinien w zamian zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie. Chodzi przede wszystkim o zaspokojenie jego podstawowych potrzeb egzystencji:

• zapewnienie wyżywienia,
• zakup opału na zimę,
• zapewnienie pomocy i opieki,
• wyprawienie pogrzebu odpowiadającego miejscowym zwyczajom.

 

Umowa powinna czynić zadość wymaganiom formalnym przewidzianym dla rozporządzeń nieruchomością. W tym celu konieczne jest jej sporządzenie w akcie notarialnym. Konsekwencją niedochowania formy jest nieważność umowy.

 

Wpływ umowy o dożywocie na spadek

Umowa o dożywocie ma charakter odpłatny, co odróżnia ją od darowizny. Nabywca nie jest co prawda zobowiązany do zapłaty sumy pieniężnej, tak jak w przypadku umowy sprzedaży. Niemniej jednak ponoszone przez niego koszty związane są z koniecznością łożenia na dożywotnika i zapewnienia mu odpowiedniego standardu życia. 

 

W momencie śmierci dożywotnika umowa, jak również uprawnienia z niej płynące wygasają. Spadkobiercy dożywotnika nie mogą zatem skutecznie domagać się rozwiązania umowy po jego śmierci.

 

Nieruchomość, która stała się przedmiotem umowy dożywocia nie może zostać doliczona do wartości spadku. Co za tym idzie – uprawieni do zachowku nie mogą domagać się od nabywcy zapłaty na ich rzecz. 

 

Trzeba również zwrócić uwagę, że do spadku podlegającego podziałowi dolicza się wyłącznie wartość darowizn lub zapisów windykacyjnych. Jest to zgodne z literalnym brzmieniem poniżej przytoczonych przepisów.

 

Art.  996.  Kodeksu cywilnego

Zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek.

 

Art.  993.  Kodeksu cywilnego

Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

 

Ustawodawca nie wspomina o umowie dożywocia. Jej odpłatność powoduje, że nabyta w ten sposób nieruchomość nie jest brana pod uwagę w przyszłych rozliczeniach spadkobierców. Jaj nabywca nie musi zatem martwić się ewentualnością zapłaty zachowku.

 

Umowa przekazania gospodarstwa rolnego w zamian za emeryturę a spadek

Umowa ta umożliwia bezpłatne przeniesienie własności gospodarstwa rolnego na rzecz następców prawnych. W zamian dotychczasowy właściciel otrzymuje uprawnienie do emerytury lub renty inwalidzkiej.

 

Sąd Najwyższy wielokrotnie w swoich orzeczeniach podkreślał odmienność umowy przekazania gospodarstwa rolnego od darowizny. Wskazywał, że nieodpłatność nie jest jej najważniejszą cechą. Stanowi konsekwencję działań przekazującego, który poprzez swoich zstępnych zmierzał do utrzymania gospodarstwa w wydajnym stanie. Ponadto do wskazanej umowy nie kwalifikują się te same przesłanki odwołania, co w przypadku darowizny. Czynności przekazującego są nierozerwalnie związane z uprawnieniami przejmującego oraz świadczeniami ze strony państwa  w postaci uprawnienia do nabycia emerytury lub renty (uchwała III CZP 29/12).

 

Nie można na zasadzie prostej analogii stosować przepisów regulujących zachowek do umowy przekazania.

 

W podobnym duchu Sąd Najwyższy wypowiedział się w uchwale III CZP 59/05. Wskazał, iż pomimo nieodpłatności świadczenia, należy opowiedzieć się za odrębnością umowy przekazania. Zachowuje ona cechy umowy cywilnej i stosuje się do niej przepisy dotyczące zdolności do czynności prawnych, wad oświadczenia woli, nieważności czynności prawnej oraz skutków prawnych oświadczenia woli. Jest jednak różna od darowizny między innymi poprzez cel, który takiej umowie przyświeca.

 

Podsumowanie:

• Dokonując działu spadku spadkobiercy zobowiązani są do uwzględnienia na poczet schedy spadkowej otrzymanych od spadkodawcy darowizn.
• Spadkodawca może zwolnić spadkobiercę z tego obowiązku w testamencie lub umowie darowizny. 
• Do schedy spadkowej nie zalicza się drobnych darowizn.
• Jeżeli wartość darowizny przewyższa wartość schedy spadkowej, to spadkobierca nie jest obowiązany do zwrotu nadwyżki. Nie uwzględnia się go jednocześnie przy dziale spadku.
• Dalszy zstępny spadkodawcy zobowiązany jest do zaliczenia na poczet schedy spadkowej darowizny dokonanej na rzecz swojego wstępnego.
• Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
• Zawarcie przez spadkodawcę umowy o dożywocie, nie uprawnia spadkobierców do wystąpienia z żądaniem zachowku od nabywcy.
• Podobnie w przypadku umowy przekazania gospodarstwa rolnego uprawnienia spadkodawcy wygasają wraz z jego śmiercią. Wartości gospodarstwa nie wlicza się do spadku i należnego z jego tytułu zachowku. 

Kancelaria Radcy Prawnego Arlety Dub-Brych zajęła I miejsce w Konkursie Orły Prawa 2022 o czym możesz przeczytać tutaj

 

Obszar działania: Niegowa, Koniecpol, Szczekociny, Włodowice, Siewierz, Ogrodzieniec, Olkusz, Katowice, Częstochowa, Poręba, Poraj, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, Będzin, Zawiercie, Myszków, Żarki, Lelów



Dodano: 20 grudnia 2022 Wyświetleń: 3907 Radca prawny Arleta Dub-Brych
Wstecz