Blog | Kancelaria Radcy Prawnego Arleta Dub-Brych

Zbliża się Dzień Wszystkich Świętych, a więc wkrótce wyruszymy na cmentarze, aby odwiedzić groby naszych najbliższych i zapalić na nich symboliczny znicz. Oddajemy się wówczas zadumie oraz reminiscencji na temat dawnych czasów, a zwłaszcza wspomnień związanych z osobami, które odeszły. Zazwyczaj skupiamy się zatem na duchowym aspekcie święta, traktując wszelkie towarzyszące mu okoliczności, takie jak chociażby odwiedzenie grobu i udekorowanie go zniczami niczym zupełną oczywistość. Warto jednak wspomnieć, że ogół podejmowanych przez nas czynności wchodzi w skład tzw. „prawa do grobu”, które znajduje swoje uregulowanie w przepisach prawa oraz obowiązującym orzecznictwie.

Czy grób stanowi przedmiot naszej własności?

Miejsce pochówku na cmentarzu nabywamy na podstawie umowy cywilnoprawnej zawieranej z zarządcą cmentarza. Do jej ważności nie jest wymagane zachowanie żadnej szczególnej formy, wystarczy samo dorozumiane złożenie oświadczenia woli w postaci przyjęcia zmarłego do pochowania i uiszczenie z tego tytułu wymaganych opłat. Na tej podstawie nabywca staje się tzw. dysponentem grobu i od tej pory przysługuje mu szereg uprawnień związanych z dbałością o miejsce spoczynku oraz utrzymaniem go w należytym stanie. Po śmierci dysponenta jego obowiązki oraz przywileje przypadają następcy prawnemu bądź innym osobom, które mogą legitymować się prawem do grobu na podstawie zawartej umowy. Warto wskazać, że dysponentem może zostać także osoba spoza wskazanego grona na podstawie określonych zdarzeń prawnych np. wyroku sądowego w sprawie o ustalenie prawa do grobu. Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych rozszerza prawo pochowania zwłok przysługujące dysponentowi na najbliższą rodzinę zmarłego:

pozostałego małżonka,
krewnych zstępnych,
krewnych wstępnych,
krewnych bocznych do 4 stopnia pokrewieństwa,
powinowatych w linii bocznej do 1 stopnia.

W powyższym znaczeniu prawo do grobu należy rozumieć jako możliwość korzystania z przysługującego miejsca pochówku, przy czym jak wskazano w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r. w sprawie III CZP 155/94, grobowiec nie może być przedmiotom odrębnej od gruntu własności, przedmiotem użytkowania wieczystego, ani ograniczonego prawa rzeczowego, natomiast może być przedmiotem określonych uprawnień, zarówno o charakterze majątkowym, jak i o charakterze wyłącznie osobistym.

Co składa się na prawo do grobu?

Co prawda nie znajdziemy w żadnej ustawie formalnej definicji tego pojęcia, ale jednak dorobek judykatury oraz doktryny pozwala nam na wyszczególnienie pewnych przypisywalnych mu elementów w postaci szeregu uprawnień. Jak już zostało pokrótce wspomniane, prawo do grobu ma dwojaki charakter i składa się na nie aspekt majątkowy oraz osobisty. W ramach tej pierwszej grupy znajdziemy przede wszystkim uprawnienie do złożenia osoby zmarłej na cmentarzu, poprzedzone wykupem miejsca, a także wybudowanie pomnika, czy pozostałych elementów nagrobka, bowiem wykonanie tych czynności wymaga pewnego wkładu finansowego i stanowi realizację skonkretyzowanego celu, jakim jest zapewnienie godziwego miejsca spoczynku. Z drugiej strony mamy natomiast uprawnienia osobiste ściśle związane z osobą zmarłego. Ich zakresu nie da się zamknąć w jednym, enumeratywnym katalogu, ale w celu stworzenia pewnego wyobrażenia warto przytoczyć, że będzie to m.in.:

uprawnienie do kultywowania pamięci po zmarłym,
uprawnienie do odwiedzenia grobu, składania na nim kwiatów i zniczy,
uprawnienie do przeprowadzania ceremonii religijnych zgodnych z przynależnością zmarłego do danego kościoła,
uprawnienie do przystrojenia grobu, uprzątnięcia go, a także dokonania drobnych prac renowacyjnych zapobiegających jego degradacji,
uprawnienie do decydowania o osobach, które mają zostać pochowane w konkretnym grobie.

Należy jednak mieć na uwadze, że uprawnienia o charakterze osobistym jawią się jako przeważające oraz odznaczają się większą doniosłością. Mogą być także realizowane w sposób zupełnie niezależny np. poprzez zapalenie znicza i uczczenie pamięci osoby z naszego otoczenia, do której grobu nie mamy jednak żadnych praw majątkowych. Analogiczna teza przewinęła się w uzasadnieniu Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 979 r. w sprawie I CR 25/79: „Uprawnienie do grobu lub do miejsca w grobie rodzinnym ma dwojaki charakter. Przede wszystkim jest to uprawnienie o charakterze dobra osobistego (…). Ze względu jednak na dominujący charakter dobra osobistego prawo do grobu nie podlega regułom dziedziczenia.”.

Co w sytuacji, gdy prawo do grobu przysługuje kilku osobom?

Dosyć powszechna jest sytuacja, w której prawo do grobu ma kilku dysponentów i tym samym uprawnionych do realizacji wiążących się z nim kompetencji. Każdy z nich ma wówczas możliwość działania na własną rękę, jeżeli nie narusza tym samym praw przysługujących pozostałym osobom, a jego czynności mieszczą się w granicach zwykłego zarządu. W sprawach, które przekraczają ten zakres konieczne jest współdecydowanie pomiędzy uprawnionymi. Jeżeli nie są w stanie znaleźć nici porozumienia, ich niezgoda może zostać zażegnana na drodze sądowej w postępowaniu cywilnym. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 maja 2009 r. w sprawie IV CSK 513/08 zmiana przeznaczenia lub sposobu korzystania z prawa do grobu wymaga zgody każdego współuprawnionego. W razie braku wcześniejszej konsultacji osoba, która przekroczyła zakres swoich uprawnień może narazić się na roszczenia wynikające z naruszenia prawa do kultu oraz prawa do współposiadania i współdecydowania o prawie do grobu. Jednocześnie każdy ze współuprawnionych dysponuje własnymi środkami ochrony, w tym przede wszystkim roszczeniem o przywrócenie stanu poprzedniego.

Na jak długo przysługuje prawo do grobu?

Zgodnie z uregulowaniem wynikającym z ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, a także regulaminami cmentarzy dysponent grobu obarczony jest szeregiem obowiązków, wśród których najczęściej wyróżnia się: ponoszenie opłaty za dysponowanie miejscem pochówku, a także wszelkich innych należności związanych z dbałością o teren cmentarza m.in. za wywóz śmierci, renowacje, sprzątanie. Ponadto dysponent powinien zatroszczyć się o wykupione przez siebie miejsce grzebalne i utrzymywać je w odpowiednim stanie. Grób nie może zostać użyty do ponownego chowania przed upływem 20 lat, czyli przez okres, na który uiszcza się opłatę. Po tym czasie ponowne użycie grobu nie może nastąpić, jeżeli jakakolwiek osoba zgłosi zastrzeżenie i dokona kolejnej wpłaty, wówczas zastrzeżenie następuje na okres kolejnych 20 lat. Niniejszych przepisów nie stosuje się jednak w przypadku chowania zwłok w grobach murowanych przeznaczonych do pomieszczenia więcej niż jednej osoby oraz do chowania urn zawierających szczątki powstałe w wyniku spopielenia. Warto zaznaczyć, że wysokość opłaty jest zależna od rodzaju grobu oraz cmentarza komunalnego, na którym ubiegamy się o nabycie miejsca pochówku. Zazwyczaj stosowne informacje w tym zakresie umieszczane są na stronach internetowych zarządu cmentarzy. Warto zawczasu zapoznać się z widniejącymi na nich uregulowaniami, ponieważ w przypadku braku wniesienia opłaty po upływie wymaganego okresu, grób zostanie może zostać przeznaczony dla kolejnych zainteresowanych osób.

Konieczne jest podkreślenie, że co do zasady prawo do grobu jako prawo o ściśle dominującym osobistym charakterze jest niedziedziczne i niezbywalne poza jednym wyjątkiem gdy w miejscu pochówku nie została jeszcze złożona żadna osoba. Natomiast jeżeli w grobie znajdują się już zwłoki uprawnionego, dochodzi do uprzywilejowania aspektów niemajątkowych, a dopuszczalność rozporządzenia grobem wygasa. Jak wskazał Sąd Najwyższy „z tą chwilą nie jest już możliwe rozdzielenie uprawnień majątkowych od osobistych i z tego względu prawa majątkowe tracą swoją odrębność w tym sensie, że nie mogą być przedmiotem wyłącznego korzystania i rozporządzania ze strony dotychczasowego ich podmiotu, a to ze względu na prawa do grobu przysługujące pozostałym uprawnionym, których źródłem jest fakt powiązań rodzinnych z osobą pochowaną w grobie” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2010 r. w sprawie I CSK 66/10.

Kancelaria Radcy Prawnego Arlety Dub-Brych zajęła I miejsce w Konkursie Orły Prawa 2022 o czym możesz przeczytać tutaj