Blog | Kancelaria Radcy Prawnego Arleta Dub-Brych - Uwikłanie dziecka w konflikt lojalnościowy jako forma znęcania się

Rozstanie rodziców zawsze jest dla małoletniego dziecka traumatycznym przeżyciem. Zwłaszcza, jeżeli rodzice nie są w stanie osiągnąć porozumienia, tylko nawzajem dyskredytują się w oczach dziecka. Na łamach niniejszego artykułu spróbujemy odpowiedzieć na pytanie czy takie zachowanie rozpatrywać można w kategoriach przestępstwa znęcania.

Znajdą się w nim również następujące kwestie:

Czym jest konflikt lojalnościowy i alienacja rodzicielska?

Czy przemoc emocjonalna wobec dziecka wypełnia przesłanki znęcania się?

Jakie działania prawne można podjąć celem ochrony interesów dziecka?

Czym jest konflikt lojalnościowy i alienacja rodzicielska?

Sale sądowe są miejscem, gdzie najczęściej dochodzi do konfliktów pomiędzy rodzicami małoletnich dzieci. Postępowanie o ustalenie kontaktów, przyznanie pieczy, czy też nałożenie obowiązku alimentacyjnego to tylko niektóre z przykładów świadczących o tym jak łatwo popaść można we wzajemną wrogość i niechęć. Oczywiście największe pole do czynienia pretensji i obnażania drugiego rodzica stwarza postępowanie rozwodowe, gdzie wspomniane powyżej kwestie rozpatrywane są kompleksowo.

W trakcie trwania rozwodu małżonkowie często nie mają oporów przed wyciąganiem „najcięższego działa”. Chcąc uzyskać pożądane rozstrzygnięcie i obarczenie drugiej strony winą za rozpad związku są w stanie wyjawiać na światło dzienne wszelkie, nawet najbardziej osobiste okoliczności, kreując w ten sposób negatywny obraz drugiego małżonka. Niestety w ogniu tych małżeńskich rozgrywek nierzadko znajduje się małoletnie dziecko.

Dobry i zły rodzic

Konflikt lojalnościowy to sytuacja, w którą uwikłane jest dziecko, którego rodzice prezentują przeciwstawne postawy, dążąc nawzajem do umniejszenia swoich autorytetów albo zaskarbienia sobie przychylności dziecka. Może pojawiać się na wielu płaszczyznach, a do jego przejawów należą:

wpływanie na opinię dziecka o drugim rodzicu poprzez wyraźną krytykę jego postępowania, komentowanie decyzji życiowych, obrażanie, nastawianie dziecka przeciw niemu,
kupowanie dziecku prezentów celem uzyskania jego sympatii i przeciągnięcia na swoją stronę,
uwikłanie dziecka w „sprawy dorosłych” poprzez informowanie go o przebiegu spraw sądowych, treści pism procesowych, zeznań albo domaganie się od dziecka wiedzy co do planowych przez drugiego rodzica kroków prawnych,
wypowiadanie się przez jednego rodzica w przedmiocie spraw finansowych i rozliczeń pomiędzy małżonkami wynikających np. z podziału majątku, alimentów itp.,
brak stosowania się do poczynionych z drugim rodzicem ustaleń, lekceważenie jego planów i uznawanie ich za mniej istotne od własnych,
nakładanie na dziecko presji, oczekiwanie że opowie się po stronie jednego z rodziców przy jednoczesnym ograniczeniu kontaktów z drugim.

Dziecko postawione pomiędzy jednym a drugim rodzicem będzie miało trudności z zachowaniem neutralności i „uszczęśliwieniem” obu stron. Nie chcąc wywoływać u żadnego z nich poczucia pokrzywdzenia lub odtrącenia dziecko może uciekać się do kłamstw i drobnych nieuczciwości. Na dłuższą metę taki sposób funkcjonowania wywołuje niezmiernie szkodliwe skutki dla jego zdrowia psychicznego, powoduje trudności w nawiązywaniu przyszłych relacji, zaburzenia lękowe, brak asertywności i pewności siebie. Niestabilność emocjonalna może wywoływać u dziecka poczucie, że jest winowajcą zaistniałej sytuacji i wpędzać go w poczucie winy, skłaniać do myślenia - „gdyby nie ja, to rodzice dalej byliby razem”.

Konflikt lojalnościowy prowadzi finalnie do tego, że dziecko nie widząc wyjścia z sytuacji odsunie się od jednego z rodziców. Należy jednak pamiętać, że nie będzie to jego swobodny wybór podyktowany przywiązaniem i sympatią, tylko wymuszony przez okoliczności, czyli postawę rodziców.

Dziecko zostaje przy mnie, czyli o alienacji rodzicielskiej

Z pojęciem konfliktu lojalnościowego nierozerwalnie związane jest zjawisko alienacji rodzicielskiej, czyli podejmowane przez jednego z rodziców działania zmierzające do osłabienia lub zerwania relacji, jaką dziecko ma z drugim rodzicem.

Alienacja najczęściej wymierzona jest bezpośrednio w drugiego rodzica i stanowi formę odwetu lub dokuczliwości wynikającej z trwającego konfliktu. Niestety korzystanie z takich metod znacząco odbija się na małoletnim dziecku, bo przecież to przede wszystkim ono cierpi na utracie kontaktu z ukochaną mamą lub tatą. Jego dotychczasowy obraz rodziny ulega całkowitemu zburzeniu i zastępuje go wizja dysfunkcyjnych relacji, w których główną rolę odgrywa złość i żal.

Alienacja bazuje na podobnych zabiegach, co w przypadku uwikłania dziecka w konflikt lojalnościowy np. zakazywanie kontaktów, krytyka drugiego rodzica i wypowiadanie się o nim w negatywny sposób, wymyślanie nieustannych wymówek w celu nie dopuszczenia go do spotkania z dzieckiem. Dziecko staje się elementem „porachunków” byłych partnerów, którzy przy jego wykorzystaniu czynią sobie nawzajem uszczypliwości.

Postawienie dziecka na samym środku wojennej ścieżki jest sprzeczne z jego dobrem i podstawową funkcją, jaką rodzic powinien mu zapewnić – możliwość swobodnego rozwoju, w tym również pod kątem emocjonalnym.

Czy przemoc emocjonalna wobec dziecka wypełnia przesłanki znęcania się?

Przestępstwo znęcania się znaleźć można w art. 207 § 1 kodeksu karnego, który brzmi następująco:

§ 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Na potrzeby niniejszego artykułu skupimy się na znęcaniu psychicznym, które zgodnie z motywami do kodeksu karnego z 1932 r. rozumieć można jako sprawianie ciężkich przykrości moralnych, jednorazowych, lub też systematycznych, zarówno aktywnych, jak i polegających na zaniedbaniu (…), czyli każde postępowanie nacechowane zamiarem krzywdzenia fizycznego lub moralnego, w odpowiednich warunkach może być objęte pojęciem znęcania się” (M. Mozgawa [w:] M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa, Kodeks karny. Komentarz aktualizowany cyt. za: Peiper, Komentarz, s. 497–498).

Przestępstwo znęcania się występuje w postaci umyślnej, której istotnym elementem jest zamiar popełnienia czynu zabronionego. W tym miejscu wyróżnić można dwie postaci zamiaru:

bezpośredni – gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony,
ewentualny – gdy sprawca ma świadomość możliwości popełnienia czynu zabronionego i na to się godzi.

Choć jest to w dalszym ciągu sporne w doktrynie i orzecznictwie, to przyjmuje się, że przestępstwo znęcania może być popełnione także w zamiarze ewentualnym (postanowienie SN z 23.05.2017 r., III KK 157/17).

Zgodnie z brzmieniem przepisu przestępstwo może być wymierzone w osobę najbliższą bądź inną osobę pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy.

Osobą najbliższą jest natomiast (zgodnie z 115 § 11 k.k.) małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Do tego katalogu, a tym samym do potencjalnych podmiotów dotkniętych przestępstwem znęcania można zaliczyć małoletnie dziecko, gdy jego sprawcami są rodzice lub jeden z nich.

Dobro dziecka jako przedmiot ochrony

Istotą znęcania się w omawianym powyżej aspekcie jest zaistnienie określonych konsekwencji dla zdrowia psychicznego osoby mu poddanej, czyli wyrządzenie dotkliwej krzywdy moralnej. Najczęściej występuje pod postacią zastraszania, obrażania, poniżania, czy też odmowy zaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka. Jak natomiast interpretować sytuację, gdy powstała krzywda jest efektem ubocznym działania rodziców uwikłanych w konflikt? Działania, które choć nie jest wymierzone w dziecko, to jednak pośrednio wpływa na jego samopoczucie i możliwość swobodnego, nieskrępowanego wyrażania uczuć, w szczególności wobec drugiego rodzica.

Dobrem chronionym przez ustawodawcę jest prawidłowe funkcjonowanie rodziny, które powinno wyrażać się we wzajemnej dbałości, opiece i trosce. Nie można mówić o zdrowych relacjach, kiedy rodzice działają nawzajem na swoją niekorzyść, a dodatkowo w potyczki wciągają małoletnie, zdezorientowane dziecko.

Należy natomiast pamiętać, że dla spełnienia przesłanek z art. 207 k.k. istotnym jest, aby określone zachowanie mogło być obiektywnie interpretowane jako znęcanie. Nie chodzi zatem o odczucia małoletniego dziecka, ale odpowiedź na pytanie – czy postronny obserwator uznałby, że sytuacja, w jakiej się znalazł odbija negatywne piętno na jego zdrowiu psychicznym i przyczynia się do wyrządzenia mu dotkliwej krzywdy. Zachowania te powinny być również rozciągnięte w czasie, aby nie był to jednorazowy przypadek.

Izolacja dla dobra dziecka

Wydaje się zatem, że przy przyjęciu zamiaru ewentualnego tj. godzenia się rodzica na wystąpienie określonego skutku przestępczego, do którego nie zmierza, ale którego możliwość przewiduje uznać należy, iż występowanie alienacji rodzicielskiej oraz wszelkie związane z nią działania podejmowane przez rodzica mogą w konkretnych okolicznościach wypełniać znamiona znęcania się.

Oczywiście są to rozważania teoretyczne, których przeniesienie na grunt praktyczny wymaga dokładnego rozważenia. Sytuacja każdego dziecka jest inna, dlatego trzeba mieć na uwadze czym rodzic stosujący alienację kieruje się w swoim działaniu. Czy chce w ten sposób ochronić dziecko przed szkodliwym działaniem partnera i potencjalną demoralizacją? Czy może czyni to z osobistych pobudek i zawiści, traktując dziecko instrumentalnie? Odpowiedzi na te pytania mogą zostać udzielone dopiero po zgromadzeniu materiału dowodowego i zapoznaniu się z konkretnym stanem faktycznym.

Niemniej jednak, alienacja i uwikłanie dziecka w konflikt lojalnościowy mogą być rozpatrywane w kategoriach przestępstwa znęcania się usankcjonowanego w art. 207 k.k.

Jakie działania prawne można podjąć celem ochrony interesów dziecka?

Wiadomo już zatem, że w grę może wchodzić odpowiedzialność karna. Przestępstwo ścigane jest z oskarżenia publicznego, natomiast rodzic alienowany może złożyć do organów zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa, inicjując tym samym postępowanie. W razie zapadnięcia wyroku wątpliwym staje się, czy osobie odpowiedzialnej za popełnienie przestępstwa na szkodę małoletniego powinna dalej przysługiwać pełna władza rodzicielska. W takich przypadkach sąd karny zawiadamia właściwy sąd rodzinny, jeśli uznaje za celowe orzeczenie pozbawienia lub ograniczenia praw rodzicielskich lub opiekuńczych w ślad za treścią art. 43c k.k.

Są również pewne działania, które mogą zostać wdrożone na gruncie cywilnym. Rodzic niedopuszczony do kontaktów z dzieckiem ma do dyspozycji instytucję zagrożeniem zapłaty określonej sumy pieniężnej w przypadku ich ciągłego nierealizowania. Jeżeli nawet pomimo rozstrzygnięcia w tym przedmiocie, spotkania w dalszym ciągu są utrudniane lub nie dochodzą do skutku – rodzic może wystąpić do sądu rodzinnego z wnioskiem o nakazanie zapłaty sumy pieniężnej.

Ochrony poszukiwać można również na gruncie przepisów dotyczących naruszenia dóbr osobistych, których katalog zawarty w art. 23 k.c. jest przykładowy. Oznacza to, że dobrem osobistym może być również więź rodzica z dzieckiem, czy też prawo do kontaktów z nim. Orzecznictwo nie jest jednolite, pojawiają się głosy, że ochrona relacji na linii rodzic-dziecko powinna być zastrzeżona wyłącznie do kompetencji instytucji zawartych w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Z drugiej strony przywołać należy wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 15 lipca 2015 r., zgodnie z którym nie można odmówić stronie objęcia ochroną cywilnoprawną dóbr osobistych w przypadku, gdy naruszenie jest związane z trwającym konfliktem rodzinnym. Dobra osobiste pozostają pod ochroną niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Sąd wskazywał, że więź rodzica z małoletnim dzieckiem ma charakter szczególny, który wiąże się ze znacznym cierpieniem psychicznym w przypadku jej zaburzania. Z tego względu mając na uwadze rozmiary wyrządzonej krzywdy możliwe jest przyznanie zadośćuczynienia za poniesione straty moralne (sygn. akt: I ACa 202/15).

Niestety z przykrością trzeba zauważyć, że alienacja rodzicielska i konflikt lojalnościowy nagminnie pojawiają się w sytuacjach okołorozwodowych, gdy dochodzi do sporu rodziców. Dość powszechnym zjawiskiem jest angażowanie dziecka w sprawy, które powinny być wyjaśniane pomiędzy dorosłymi i wykorzystywanie go jako karty przetargowej w celu zagrania na uczuciach partnera. Warto mieć świadomość, że istnieją instytucje, które mogą okazać się pomocne i przyczynić do zerwania szkodliwych praktyk. Rodzic doświadczający alienacji chroni w ten sposób nie tylko swoje interesy, ale przyczynia się również do poprawy sytuacji własnego dziecka i dba o zapewnienie mu stabilności emocjonalnej.